گره زنی

قاليشويي مشهد

گره زنی

گوشت و یا این که نصیب اصلی فرش با گره هایی که بر روی تارهای قالی زده میشوند به وجود می‌آید. این گره ها در واقعیت حرفه های کوتاهی از پشم و یا این که ابریشم می باشند که دور دو تار مقابل پیچیده گردیده و گره می‌خورند. بر پایه ی صورت فیزیکی گره ها را به دو گونه متقارن و نا متقارن تقسیم می کنند.
گره متقارن: گره متقارن تکه کوتاهی از یک حرفه پشم و یا این که ابریشم میباشد که دور یک جفت تار می پیچد و از در میان آنان به خارج کشیده میشود. و در اصطلاح فرش های بافته گردیده با این مدل گره را شکاف بافت میگویند.
گره نامتقارن: در‌این مدل گره نیز یک فن پشم و یا این که ابریشم دو تار چله را در بر می‌گیرد با این کیفیت که‌این حرفه پشم و یا این که ابریشم یک چرخ بدون نقص بدور یک تار و یک نیم چرخ بدور تار دیگر می‌زند. اسم های دیگر این جور گره عبارتند از: گره گشوده و یا این که گره سنه و در اصطلاح فرش های بافته گردیده با این دسته گره را عجم بافت می‌گویند.
کاربرد گره فارسی بیش تر در استانهای شرقی و جنوب شرقی و مرکزی کشور‌ایران و در مرکز ها بافندگی کرمان، یزد، اراک، قم، نائین، کاشان، اصفهان و هم چنین میان ایلات ترکمن رایج میباشد و بافت فرش های با گره ترکی اضافه بین بافنده های ایلات قشقائی، بختیاری، شاهسون، افشار، کرد و قالی باف های استان های آذربایجان، کردستان، کرمانشاهان، همدان و زنجان مرسوم میباشد. قالی بافان مشهد و تهران برحسب عادت و سنت یک کدام از دو جور گره فارسی و یا این که ترکی را به عمل می‌برند.
تشخیص جور گره در فرش بافته گردیده چندان سهل وآسان وجود ندارد. شناسایی آن در فرش های درشت بافت شاید با سهولت بیشتری میسر باشد در حالی که در فرش های ریز بافت و متراکم با امداد ذره میان این تشخیص قابلیت پذیر میباشد. در هر فیس برای شناسایی گونه گره بایستی فر ش را در امتداد پودها به طرف پشت آن تا نمود تا بطن آن چشم شود در شرایطی‌که که رینگ گره به وضوح قابل رؤیت نباشد و پرزها مانند جور های علف از جسم فرش در کنار پودها روئیده گردیده باشند و نخ پود در بین دو ستون گره به طور خطی بی واسطه چشم شود گره از گونه سنه و یا این که فارسی میباشد و در حالی که حقه گره در نزدیکی پرز به وضوح چشم شود و نخ پود به صورت خط دندانه داری به دیده بخورد گره از گونه گوردس یا این که ترکی میباشد.
هر اندازه تعداد گره های فرش در واحد سطح زیادتر باشد مرغوبیت و استحکام قالی زیادتر و طرح و نقشه آن بهتر مجسم میشود.
تعداد گره بر حسب مدل فرش در واحد سطح بسیار متغیر می‌باشد. در فرش های آبادی بافت و همینطور در فرش های ایلیاتی بطور معمول تعداد آنها کمتر و در فرش های دقیق شهر بافت تعداد آن‌ها گهگاه به ارقامی نزدیک به یک میلیون گره در متر مربع رمز می‌زند. مثلا تعداد گره در فرش های بافته گردیده در روستاها و شهرهای آذربایجان از ۱۸ تا ۷۰ عدد در هر هفت سانتی خیس ارتفاع (از ۶۶۰ تا ۱۰۰۰۰ گره در دسی متر مربع) تغییر میکند. در اصطلاح به تعداد گره در واحد ارتفاع رج نیز میگویند مثلا در قالی ۵۰ رج تبریز در هر هفت سانتی متر آن ۵۰ گره زده شده‌است.
در‌صورتی‌که که فرش با توجه بافته شود به صورت معمول تعداد گره در واحد ارتفاع و پهنا آن یکسان میباشد اما بسیار حادثه می افتد که تعداد گره در مقیاس معینی از ارتفاع فرش (امتداد تار) اضافه از تعداد گره در همین مقیاس در پهنا فرش (امتداد پود) باشد و ادله آن کوبیدن پودها و گره ها بر روی نخ های چله میباشد.
هرگاه هنگام بافت، ضخامت پودها و خامه فرش سازه بر ضرورتی تغییر‌و تحول کند و یا این که فرد بافنده جای خویش را با دیگری عوض نماید و یا این که تراکم چله ها نادر و زیاد شود عیب هایی مانند بالا زدگی و زیر زدگی (ارتفاع فرشینه نسبت به مقیاس نخستین ای که بافنده در لحاظ گرفته بود معدود و زیاد می‌شود) بروز میکند و یا این که همان ترنج فرش موقعیت مرکزیت خویش را از دست داده و جابه جا میگردد.

فرش ها را بر حسب تعداد گره های آن در واحد سطح می شود به طرز تحت طبقه بندی کرد:
۱. فرش های درشت بافت که در اصطلاح بازار به آن‌ها خرسک گفته میگردد از ۳۶۰ تا۵۰۰ گره در دسی متر مربع.
۲. فرش های نصفه درشت بافت که در ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ گره در دسی متر مربع.
۳. فرش های با بافت میانگین از ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ گره در دسی متر مربع.
۴. فرش های نصفه دقیق از ۲۰۰۰ تا ۳۲۵۰ گره در دسی متر مربع.
۵. فرش های نصفه دقیق از ۳۲۵۰ تا ۵۰۰۰ گره در دسی متر مربع.
۶. فرش های فوق العاده دقیق از ۵۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ گره در دسی متر مربع.
۷. فرش های استثنائی که اکثر اوقات از حرفه های ابریشم بافته گردیده و تعداد گره های آن متجاوز از ۱۰۰۰۰ گره در دسی متر مربع می‌باشد.
برای گزینش تعداد گره های فرش، یک واحد معلوم از مساحت آن را در پشت قالی و یا این که قالی کوچک گزینش کرده و گره های مو جود در آن را می شمارند (این شمارش را می قدرت در فرش های ریز بافت با یاری ذره فی مابین های مدرج و منحصر انجام بخشید). در یه خرده از قطب های بافندگی کشور ایران از پاراگراف آذربایجان و کرمان نتایج ضرب گره های شمارش گردیده و یا این که رج شمارها را در حین و عرض۷ سانتی متر ترازو اندازه گیری قرار می‌دهند. مثلا فرش ۵۰ رج تبریز معرف آن میباشد که در ۷ سانتی متر مربع ۲۵۰۰ و در یک متر مربع رقمی متساوی ۵۱۰۰۰۰ خواهد بود.
در بخش اعظمی از بخشها بافندگی میزان ۵/۶ سانتی متر را برای گزینش تعداد گره ها به عمل می‌برند البته در واقعیت شایسته ترین و عملی ترین طریقه شمارش گره ها در مساحت یک دسی متر مربع و نتیجه ها ضرب این رقم در مساحت کل فرش است. برای توجه بیش تر می قدرت این شمارش را در یک‌سری نقطه گوناگون از فرش تکرار نموده و میانگین آن را ملاک به حساب آوردن قرار اعطا کرد.
در آخر مبحث گره زنی در صورتی‌که به گره های جفتی و یا این که تقلبی که با تأسف، ترویج آن فی مابین یه خرده از بافندگان موجب خدشه دار شدن آوازه و سالم این صنعت و رکود صادرات آن گردیده اشاره ای شود بی خودی نخواهد بود.
گره های جفتی و یا این که تقلبی را از هر مدل ترکی و فارسی به جای آن که بر روی دو نخ تار بزنند بر روی چهار و یا این که شش فن تار میزنند. این تقلب را در فرش های درشت بافت با یه خرده اعتنا می اقتدار تشخیص بخشید اما در قالی های ریز بافت به ویژه زمانی که در آنان پودهای رنگی به فعالیت رفته باشد بسیار اختلال میباشد.
با این دسته گره زنی گرچه از زمان بافت بسیار کاسته می گردد اما در ازای حاصلی جز فرش های پوک و بی دوام نخواهد داشت.
با شرح دو گونه گره گشوده و بسته به مزایای طریق های عجم بافت و شکاف بافت نیز بطور مختصر اشاره ای می‌کنیم. از آن جایی که گره های ترکی از گونه بسته میباشند به این ترتیب فرش هایی که با این جور گره بافته می گردند تا حدودی دارنده استحکام بیشتری می‌باشند و افزون بر آن به علت به کار گیری قلاب گره زنی بافت فرش های دقیق درین طرز با سهولت بیشتری فیس می‌گیرد. در شیوه عجم بافت کار گره زدن به علت عدم به کار گیری قلاب ایراد خیس اما پود زدن راحت خیس و مجموعاَ سرعت عمل بیش تر خواهد بود. درین نحوه معایب به نسبت بیشتری در مقایسه با طریقه سوراخ بافت می‌بینیم که از همگی مهم خیس ضایعاتی میباشد که به دست بافنده و جراحت هایی میباشد که بر اثر کوبیدن کتف سنگین بر پیکر فرش وارد میگردد. بافت فرش های دقیق در‌این طریقه به علت وا رفته بودن چله ها و تراکم تارها تا حدودی ایراد خیس میباشد.
پود گذاری و پرداخت فرش
بعداز زدن یک ستون گره و حصول اطمینان از سفت بودن آنها بر روی کانال تارها کار پود گذاری را انجام می‌دهند. به‌این طرز که یک حرفه نخ را که در اصطلاح به آن پود میگویند از لابلای تارهای فرش گذرانیده و بر روی گره ها قرار می‌دهند. متاع این پودها بر حسب گونه فرش و ذوق و سلیقه بافنده ممکن میباشد از پنبه، پشم و یا این که ابریشم به رنگ سپید و یا این که رنگ های دیگر باشد. پودها کار انسجام و یک دست نمودن بخش های بافته گردیده و اتصال گره ها در بطن فرش را انجام می‌دهند.
بیش تر فرش های ایلیاتی یک پوده و به عکس چیره فرش های آبادی بافت و شهری دو پوده می باشند که در‌این‌حالت‌ یک کدام از پودها کلفت خیس از دیگری گزینش می‌شود. پود قطور به صورت معمول برای لبریز کردن بطن فرش و پود نازک جهت تولید نظم و توازن به عمل می رود. پود نازک درصورتی که به طور مطلوب روی گره ها قرار گیرد عملیات بافت و پود زدن در ستون های بعدی بسیار سهل وآسان خیس خواهد بود. از آن جایی که پود نازک از پشت فرش به خیر و خوبی به چشم می‌خورد لذا از روی موقعیت آن می اقتدار نظم گره ها و کیفیت بافت را متوجه شد.
در بعضا از مرکزها بافندگی بنابر سنت های محلی گهگاه به قصد سریع به انتها رسانیدن فرش سه عدد پنج پود زده می‌گردد که کاری میباشد غیر اصولی و بیرون از استانداردهای یک فرش مرغوب.
پس از گذرانیدن پودها بوسیله کتف مخصوصی (در بخشها بافندگی شکاف لهجه کتف کوچک و معدود وزن و در مرکزها عجم گویش وسیع و سنگین میباشد) گره های زده گردیده را در روی چله به طرف تحت کتف کرده و به عبارت دیگر آن‌ها را می کوبند به طوری که بطور بدون نقص در جسم فرش فرو فرایند.
در فیس به کار گیری از نخ هایی کیفیت عالی ها و شماره های گوناگون به هنگام پود گذاری و یا این که عدم اعتنا در کار کتف زدن و کوبیدن یک نواخت گره ها، عیوبی از گزاره تورفتگی و یا این که برآمدگی در فرش پیش میاید و یا این که لبه کج از عمل در می‌آید که قابلیت و امکان رفع آنها تا حدودی در موقع بافت فرش با تبدیل نخ های قطور به نازک و یا این که برعکس و یا این که کتف کوبی منظم میسر میباشد.
پس از بافت چندین ستون، استادکار کارخانه بوسیله قیچی مخصوصی راز ریشه ها را با اعتنا زیاد و بصورت یکنواخت می چیند و یا این که به نحوی که در بعضی از مرکزها قالی بافی کشور ایران مانند کرمان و تهران فعالیت پرداخت را با ماشین های برقی مخصوصی انجام میدهند.
در صورتی پرزهای قالی بعد از بافت زیاد گرفته شود به طوری که پرزها با لمس کردن با دست شم نشوند در‌این حالت به قیمت فرش لطمه فراوانی وارد آمده میباشد. این قبیل فرش ها را در اصطلاح فنی «ته خواب» و یا این که «خواب کوتاه» میگویند.
پرداخت فرش یک کدام از حساس ترین فرآیند بافندگی میباشد و فقط اشخاصی کارکشته به انجام آن میباشند که در‌این عمل تجربه فراوانی داشته باشند، چه با کوچک ترین غفلت نتایج عمل پرزحمت بافنده به هدر داده می‌شود. سنگ زدن فعالیت دیگری میباشد که به هنگام پرداخت گاه گاه بر روی فرش فیس میگیرد. در اثر این کار فلس های الیاف پشم به طور کاملً صیقلی گردیده و ضمن اینکه رنگ های مازاد بر روی الیاف از در میان می‌روند فرش وضعیت مخملی و ابریشمی مانند پیدا می‌کند.
طول پرز فرش مانند بقیه خصوصیات ویژه آن مثل گونه گره، تعداد پود، ارتفاع ریشه و غیره از قانون های تشخیص محل بافت فرش بوده و بر حسب عادت و سنت و محل بافت واحد سنجش آن متغیر میباشد.
می بایست بدانیم طول پرز با مرور دوره کاهش یافته و به اصطلاح فرش پا خورده گردیده و در فیض نقشه و طرح آن تجسم و تجلی بیشتری پیدا مینماید.
فرش های پرز بلند اضافه مصنوع دست بافندگان ایلیاتی و روستایی و بطور اخص آن هایی که محل زیست آن‌ها نقاط سردسیر میباشد میباشد. ولی بعضا از مرکز ها بافندگی که فرش های پرز بلندی را بر پایه ی سنت و یا این که بر پایه ی تقاضای بازارهای درون و بیرون می بافند از این فرمان مستثنی میباشند. این فرش ها هم چنین بیش تر مورد قبول خریداران نقاط سردسیر درون مملکت و کشورهای سردسیر اروپایی و آمریکا ایالات متحده هستند و به عکس فرش های با پرز کوتاه طولانی تر در مرکزها بافندگی شهری بافته گردیده و معمولاً بافت ظریفت تری داشته و طولانی تر مورد قبول بازارهای مملکت های عربی و معدودی از کشورهای اروپایی مانند ایتالیا و فرانسه می‌باشند.
فرش ها را از نقطه حیث طول پرز می قدرت در سه تیم پایین طبقه بندی کرد:
۱- فرش های با پرزهای به طول ۲ تا ۴ میلی متری در تیم فرش های پرز کوتاه
۲- فرش های با پرزهای به طول ۴ تا ۱۰ میلی متری در مجموعه فرش های پرز میانگین
۳- فرش های با پرزهای به طول ۱۰ تا ۲۰ میلی متری در مجموعه فرش های پرز بلند
به بخش های ابتدائی و انتهایی تارها که از بالا و ذیل فرش بیرون گردیده و به دیده چشم می‌شوند در اصطلاح ریشه می‌گویند و ارتفاع آن بسته به سنت های بافندگی و محل بافت به نسبت متعددی تغییر تحول می کند. ممکن میباشد این ریشه ها را به جور های هم اندازه تقسم کرده و آنان‌را از بخش های انتهایی به یکدیگر گره بزنند و یا این که همانگونه آزاد آنها‌را رها سازند.
به حساب آوردن دوره بافت
انتخاب عصر بافت یک تخته قالی و یا این که قالی‌کوچک در مرکز ها متفاوت بافندگی کشور ایران به صورت ظریف تا حدودی مشقت بار میباشد و برهان آن نیز سرعت فعالیت متغیر بافندگان هر حوزه‌ در گره زنی و بقیه عملیات مرتبط با بافت هست. بافندگان مزد بگیر که مبتنی بر تعداد گره اجرت عمل اخذ می دارا‌هستند علی الاصول مجبور به تندکاری می‌باشند در حالی که تک بافانی که برای خویش می بافند به احتمال شتاب ای در تند کاری نداشته و به جای سرعت زیاد و زود به انتها رسانیدن عمل کیفیت مطلوبتری را برای دست باف های خویش طالب می‌باشند. فعالیت تند بافی در قطب های بافندگی هر حوزه‌ نیز گهگاه متغیر میباشد. برای مثال در بخش آران (کاشان) بافنده ها تندکارتر می‌باشند در ازای در راوند بخش متعلق دیگری بدین شهر بافنده ها کندکارتر و با دست باف های شسته رفته تری میباشند.
به صورت کلی به حساب آوردن عصر بافت یک تخته فرش به‌این شرح میباشد (برای مثال شهر تبریز در حیث گرفته می گردد) برای بافت یک قالی ۳×۲ متر چهل رج (۴۰ گره در ۷ سانتی متر) بوسیله بافنده ماهری که روزمره ۵۰۰۰ گره میزند ۳۹۲ روز وقت لازم میباشد مبتنی بر فرمول پایین:
مساحت یک گره ذرعی بر حسب سانتی متر مربع ۴۹=۷×۷
تعداد گره های جان دار در یک گره ذرعی مربع ۱۶۰۰ ۴۰×۴۰=
مساحت یک قالی شش متری بر حسب سانتی متر مربع ۶۰۰۰۰ = ۳۰۰×۲۰۰
تعداد گره های ذرعی مربع در مساحت یک قالی شش متر مربعی ۱۲۲۴ = ۴۹ ÷ ۶۰۰۰۰
تعداد کل گره های مو جود در مساحت این تخته فرش ۱۹۵۸۴۰۰ = ۱۶۰۰×۱۲۲۴
تعداد روزهای فعالیت برای بافت فرش ۳۹۲ = ۵۰۰۰÷ ۱۹۵۸۴۰۰
در بافت یک تابلوی دقیق با رج شمار صد (۱۰۰ گره در ۷ سانتی متر) به اندازه های ۲۵/۱×۱ متر، کل گره ها رقم ۹۹۹/۵۴۹/۲ میباشد که از نتیجه ها ضرب ۱۴۲۸ گره در پهنا و ۱۷۸۵ گره در زمان فرش بدست آمده میباشد. بی آلایش نزدیک به ۴۴۰ روز تقریب زده میشود. نکته مهم در بافت این سیرتکامل تابلوها تهیه و تنظیم مقدمات اول و مهیا سازی مصالح از قبیل تنظیم نقشه، نطقه چینی و مهیا کردن تعداد قابل توجهی کلاف های رنگی متناسب میباشد که صاحبکار نادر و بیش 1‌سال وقت برای آن صرف میکند.